| |
RIMSKI
SKALPELI I DRUGI HIRURŠKI INSTRUMENTI IZ GORNJE MEZIJE
Krunić
S.
Muzej
grada Beograda, Beograd, Srbija i Crna Gora
|
|
| |
Dolaskom rimskih legija na našu teritoriju, nekadašnju rimsku provinciju
Gornje Mezije došlo je do niza promena koje su zahvatile sve oblasti
javnog i privatnog života. Urbanizacija i kontakti sa razvijenijim
društvima znatno su podigli nivo života autohtonog stanovništva.
Rimski lekari i hirurzi, u početku, poreklom Grci, imali su temeljnu
i naučnu medicinsku službu. Ona se snažno i brzo afirmisala širenjem
kulta Asklepija, grčkog božanstva, koga rimljani nazivaju Eskulap.
Ovi školovani lekari (medici) organizovani u lekarske kolegije (collegia)
imali su niz specijalističkih službi, kao što su hirurgija, oftalmologija,
stomatologija, otorinolaringologija, ginekologija, ortopedija. Oni
su bili iskusni u postavljanju dijagnoze, terapiji kao i u pripremi
medikamenata i melema.
Rimski lekari (medicus), su kao i danas, u osnovu svoje delatnosti
ugradili dva pojma kojma su bili posvećeni. Prva i osnovna delatnost
bila je lečenje bolesika, na drugom mestu njihova rehabilitacija,
kao i sama preventiva, tj. čuvanje zdravlja. Niz otkrivenih različitih
medicinskih instrumenata (skalpeli, sonde, pincete, kuke, specijalni
noževi, dvojni instrumenti..), potom lekarski pečati i nadgrobni
spomenici umrlih lekara na teritoriji Gornje Mezije, govore nam
o prisustvu lekara kao i različite medicinske službe.
Skalpeli (scalper, scalpellus) su osnovni instrument svakog hirurga,
a koristili su ih i lekari drugih specijalnosti. Oni su, kao i danas,
služili za inciziju, počev od proširivanja rana do izvlačenja stranih
tela kao i u mnoge druge svhe gde je bilo neophodno seći i rezati
meko tkivo. Ova vrsta instrumenta u centralnom delu ima dršku šestougaonog,
četvorougaonog ili osmougaonog preseka koja sa oba kraja ima dva
različita dela. Jedan kraj instrumenta se završava sa listolikom
škahtlom, različitog preseka u oblika lista, dok se na drugom kraju
nalazi gvozdeno sečivo najčešće u obliku ovalne ili trougaone lopatice.
Dugo se verovalo i pretpostavljalo da je listoliki deo ujedno i
sečivo skalpela. Izrađen od bakarne legure, kao i drška instrumenta,
ovaj deo instrumenta ima oblik koji ide od kratkog i širokog do
veoma dugog i uskog, već pomenutog oblika lista. Opisani deo instrumenta
je izliven zajedno sa drškom. Drugi kraj nožica, često na skalpelima
nedostaje ili je fragmentarno očuvan. Novija istraživanja dokazala
su da je baš ovaj deo instrumenta služio za sečenje tkiva, odnosno
za dublje zadiranje u tkivo. Kod većine otkrivenih instrumenata
drugi kraj drške ima ležište ili šlic za ubacivanje specijalnih
gvozdenih nožica, koji su se na taj način mogli vaditi i zameniti
novim. Samim tim ono što se smatralo sečivom u obliku lista, sa
nedovoljno oštrim ivicama nije služilo za rezanje vec lečenje rana.
Zato možemo zaključiti da je rimski skalpel dvojni instrument.
Utvrđena je klasifikacija i tipologija skalpela i to na osnovu oblika
listolikog špahlastog dela koji je uvek očuvan. Druga tipologija
urađena je na osnovu oblika drške, a najnovija je na osnovu oblika
gvozdenog sečiva.
Skalpeli su otkriveni na više lokaliteta u Gornjoj Meziji: Viminacijum
(Kostolac), Singidunum (Beograd), Donji Milanovac (Taliata), Ravna
(Rimacum minus), Karataš (Diana), što potvrduje prisustvo hirurga
u ovim antičkim gradovima i logorima. Dugo su u upotrebi, pa samim
tim i njihov oblik nije se menjao niz vekova. Ovakve forme bile
su poznate već od kraja Republike i zadržale se do kasnog Carstva.
Pojedine očuvane oštrice pokazuju nam da se prvobitni oblik ovog
instrumenta zadržao sve do današnjih, modernih skalpela.
Specijalni noževi mogu se podeliti na dva osnovna tipa: na noževe
- testerice, korišćene pre svega prilikom trapanacije lobanje i
male, lučne noževe korišćene prilikom operacija oka.
Trapanacija je najstarija poznata i arheološkim putem potvrđena
operacija. Na nizu lobanja od vremena praistorije, tačnije kasnog
neolita, do gvozdenog doba otkriveni su tragovi ovako komplikovanih
hirurških intervencija. U tim, najranijim, periodima verovatno se
koristio nož od kremena, koji je imao naizmeničan retuš, bifacijalan
ili normalan. Rimski lekari su instrumente za trapanaciju, kao i
samu metodu, najverovatnije preuzeli od Kelta, koji su tokom ranijih
vekova bili u bliskim kontaktima sa Grcima, a samim tim, i sa njihovim
naučnim medicinskim saznanjima. Osnovni instrument za trapanaciju
bila je testera na cilindričnom telu, a potom i testerice trouglastog
i pravougaonog oblika. Pored ovih osnovnih instrumenata za trapanaciju
koristila su se još različita dleta, kuke za podizanje kosti, špahle
i drugi instrumenti izrađeni od gvožda ili bronze.
Instrumenti za trapanaciju poznati su sa lokaliteta na Kosmaju i
iz Viminacijuma, a specijalni noževi za operacije na oku takođe
sa Kosmaja, Karataša i sela Kališa.
Drugom tipu specijalnih noževa pripadaju dva oftalmološka instrumenta.
Ovakvi instrumenti korišćeni su prilikom operacija oka, a njihovu
potvrdu nalazimo i u opisu čuvenog antičkog lekara Paulusa i Egine,
koji opisuje sam instrument i njegovu ulogu pri intervenciji. Ovakav
instrument korstio je vekovima kasnije i čuveni arapski lekar Albukasis.
Ovaj kratak prikaz raznolikih hirurških instrumenata pokazuje nam
da su rimski hirurzi znalački koristili različita sečiva prilikom
izvođenja mnogih specijalističkih operacija. Njihovu ulogu, korišćenje,
pa i sam opis, nalazimo u antičkim izvorima koje su nam ostavili
čuveni rimski lekari, Paul i Egine, Kelzus i Galen. |
|
| |
Ključne
reči: Hirurški instrumenti, Skalpel, Gornja Mezija |
|
|
